1.       ตำนานและเทวปกรณ์   เป็นนิทานที่กล่าวถึงเรื่องราวความเชื่อทางศาสนาและ

พิธีกรรมโบราณ  เช่น เทวปกรณ์ของฮินดู  ขุนบรมของลาว  ท้าวคันคากของอีสาน  ตำนาน

พลูกับหมาก  เป็นต้น  ตัวอย่างตำนานและเทวปกรณ์

เรื่อง ตำนานพญาคันคาก

พญาเอกราช  ครองเมืองอินทปัตถ์  เป็นกษัตริย์ที่ทรงทศพิธราชธรรม  จึงมีเมืองมาขึ้น

ต่อเมืองอินทปัตถ์  พญาเอกราชมีโอรสองค์หนึ่งผิวพรรณเหมือนคางคก  (คันคาก)  แต่มีสีเหลือง

ประดุจทองคำ  จึงได้ชื่อว่าพญาคันคาก  เมื่อพญาคันคากเจริญวัยก็อยากได้หญิงสาวที่มีรูปงาม            มาเป็นชายา  จึงบอกแก่พระบิดาให้ไปขอสาวให้  แต่ถูกทัดทานด้วยเห็นว่าไม่เหมาะสม  คืนนั้นพญาคันคากจึงอธิฐานขอพรจากพระอินทร์ให้สมปรารถนา

พระอินทร์จึงเนรมิตปราสาทพร้อมแก้วแหวนเงินทองมากมายให้  แล้วได้อุ้มเอานางศรีเสลียวแก้ว     จากเมืองอุดรกุรุประทีปมาให้เป็นชายาด้วย  พญาคันคากได้ถอดรูปออกเป็นชายหนุ่มรูปงาม  พอรุ่งขึ้นชาวเมืองต่างพากันประหลาดใจที่เห็นปราสาทหลังใหญ่และสวยงามยิ่งนักจึงเล่าลือโจษจันไปทั่ว เมื่อพญาเอกราชทรงทราบว่าเป็นปราสาทของโอรส  ซึ่งขณะนี้ได้ถอดรูปออกเป็นชายหนุ่มรูปงามอีกทั้งมีชายาที่คู่ควรกันด้วย  พญาเอกราชทรงดีพระทัย           จึงมอบเมืองให้พญาคันคากปกครองแทน

พญาคันคากและพระชายาทรงปกครองด้วยทศพิธราชธรรมไพร่ฟ้าประชาชนอยู่อย่างเป็นสุข  เอาใจใส่ประชาชนอย่างใกล้ชิดเป็นที่รักใคร่ศรัทธาในหมู่ประชาชนชาวอินทปัตถ์และชาวเมืองอื่น ๆ ต่างหันมายกย่องเทิดทูนจนลืมบูชาพญาแถน  ทำให้พญาแถนโกรธแค้นพญาคันคากอย่างยิ่ง  พญาแถนจึงสั่งห้ามไม่ให้นาค  เล่นน้ำอำนวยฝนแก่ชาวโลกมนุษย์  จึงทำให้โลกมนุษย์เกิดความแห้งแล้งติดต่อกันเป็น   เวลานานถึงเจ็ดปีเจ็ดเดือน  ประชาชนได้รับความเดือดร้อนเป็นอันมาก  พญาคันคากจึงหาสาเหตุว่าทำไมฝนจึงไม่ตก  เมื่อรู้ว่าพญาแถน                เป็นผู้สั่งห้ามพญานาคไม่ให้เล่นน้ำทำให้ฝนไม่ตก  จึงรวบรวมพลมีทั้งราษฎรและสัตว์ต่าง ๆ จำนวนมากมายยกทัพไปกับพญาแถน โดยมีปลวก มด  เป็นผู้สร้างทางให้ขึ้นไปหาพญาแถน           บนสวรรค์  พญาคันคาก  กรีธาทัพสู้รบกับพญาแถนจนได้ชัยชนะ  บังคับให้พญาแถนส่งฝน                ลงไปตกยังโลกมนุษย์ให้ถูกต้องตามฤดูกาล  พญาคันคากได้อบรมสั่งสอนมิให้พญาแถนละเลย         ต่อหน้าที่ให้พึงปฏิบัติตามฮีตคองเดิม  จากนั้นก็ยกทัพกลับเมืองมนุษย์  ตั้งแต่นั้นมาฝนตกต้อง ตามฤดูกาลมีความอุดมสมบูรณ์  พญาคันคากครองเมืองอินทปัตถ์สืบต่อมาด้วยความร่มเย็นเป็นสุขพญาแถนได้ยิงธนูลงมาปราบตัดเส้นทางติดต่อระหว่างเมืองแถนกับเมืองมนุษย์ขาดพังลง   จนกลายเป็นหนองแส  ในปัจจุบัน